Ελληνικές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια στην πόλη των Σερρών κατά την όψιμη τουρκοκρατία

Abstract

Η πόλη των Σερρών κατά τους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας παρουσίασε έντονη πνευματική δραστηριότητα και αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα εκπαιδευτικά κέντρα του μακεδονικού ελληνισμού. Οι αυξημένες μορφωτικές ανάγκες επέβαλαν τη συγκρότηση σχολικών, αλλά και συλλογικών-δημόσιων βιβλιοθηκών, καθώς και αναγνωστηρίων. Η παλιότερη έμμεση μνεία για την ύπαρξη της προεπαναστατικής βιβλιοθήκης του Ελληνικού Σχολείου γίνεται κατά το β΄ τέταρτο του 18ου αι. σε σημείωμα του μητροπολίτη Γαβριήλ (1735-1754), που καταγράφηκε στο χαμένο σήμερα «αρχαίο» κώδικα της Μητρόπολης Σερρών. Από τον πολύτιμο αυτόν κώδικα πληροφορούμαστε επιπροσθέτως για την οργάνωση της βιβλιοθήκης του Σχολείου, λίγα χρόνια μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, από το σχολάρχη Αργύριο Παπαρίζο, ο οποίος διέθεσε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό για την αγορά βιβλίων (1828). Για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης με τα απαραίτητα διδακτικά συγγράμματα ενδιαφέρθηκε αργότερα (1837-1843) και ο σοφός επιχώριος δάσκαλος Εμμανουήλ Φωτιάδης. Το δεύτερο ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης, που αποτελεί εξέλιξη του πρώτου και για το οποίο διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες για την πλούσια βιβλιοθήκη του, είναι το ιστορικό εξατάξιο Γυμνάσιο (αναγνωρισμένο από το έτος 1884). Διατελέσαντες σε αυτό γυμνασιάρχες επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την καταγραφή των χειρογράφων της συλλογής, που ορισμένα από αυτά ανάγονταν στη βυζαντινή περίοδο. Αξιόλογη επίσης υπήρξε η βιβλιοθήκη του Διδασκαλείου Αρρένων, του πρώτου στην υπόδουλη Ελλάδα, που είχε ιδρυθεί το έτος 1872 από το «Μακεδονικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Σερρών» (1870), καθώς και η δεύτερη του ίδιου συλλόγου για δημόσια χρήση. Η τελευταία διέθετε βιβλιοφύλακα και το έντυπο υλικό της ήταν ταξινομημένο με υποδειγματικό για την εποχή εκείνη τρόπο. Τα μοναδικά γνωστά από τις πηγές αναγνωστήρια «προσιτά τοις πάσι», που λειτούργησαν στην πόλη των Σερρών, με διάθεση στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό λαϊκών ενημερωτικών ή τερπνών εντύπων, κυρίως περιοδικών και εφημερίδων, ήταν αυτά των τριών συλλόγων, του «Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού» (1870), της «Ουρανίας» (1874) και της Λέσχης των Σερρών (πριν από το 1903). Το μεγαλοπρεπές επίσης κτίριο του ομίλου «Ορφέα» (1905), περιλάμβανε, εκτός από την κεντρική αίθουσα θεάτρου, τρεις μεγάλους χώρους για τη διδασκαλία μουσικής και δραματικής απαγγελίας, αλλά και για τη στέγαση βιβλιοθήκης και αναγνωστηρίου. Οι γνώσεις μας για τις ιστορικές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια της μαρτυρικής αρχαίας αυτής μακεδονικής πόλης θα ήταν σήμερα επαρκέστερες, αν το ευαίσθητο υλικό των συλλογών τους δεν είχε παραδοθεί δύο φορές στις φλόγες των ολέθριων πυρκαγιών (1849, 1913), που αφάνισαν ολοσχερώς το ελληνικό τμήμα της, ή ακόμη αν τα εναπομείναντα γραπτά πνευματικά της αγαθά είχαν γλιτώσει από τις δηώσεις και τις καταστροφές των Βόρειων γειτόνων μας